10. Starożytne przekłady Pisma Świętego, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Wprowadzenie do Pisma Świętego
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->1STAROŻYTNE PRZEKŁADYPISMAŚWIĘTEGOW epoce apostolskiej chrześcijaństwo było rozpowszechnione w głównych regionach basenu MorzaŚródziemnego.Ekspansja była wynikiem przede wszystkim działalnościśw.Pawła i innychapostołów, którzy podjęli nakaz misyjny pozostawiony przez Jezusa: „Idźcie i czyńcie uczniamiwszystkie narody…” (Mt 28,19), w czym towarzyszyła im Boża Opatrzność. Do szybkiegorozprzestrzeniania się orędzia chrześcijańskiego przyczyniła się też diasporażydowska,licznieobecna w starożytnymświecie.To pośród niej rodziły się pierwsze wspólnoty wyznawców Jezusa.Przekazywanie dalej nauki Chrystusa ułatwiała też jedność administracyjna Cesarstwa Rzymskiegoi sieć dróg. Wreszcie należy wspomnieć prześladowania chrześcijan ze strony władz rzymskich,mające wielokrotnie miejsce aż do początków IV wieku po Chrystusie, których skutkiem byłoszukanie przez chrześcijan gościny poza granicami Cesarstwa.Rzymski Bliski Wschód miał wspólnoty chrześcijańskie praktycznie wszędzie już w epoceapostolskiej. W tym samym czasie chrześcijanie dotarli do Egiptu. Do Mezopotamii i Persjichrześcijanie zawędrowali po prześladowaniach rzymskich z początków III wieku. W połowie IIIwieku wspólnoty chrześcijańskie tworzą zorganizowaną organizację kościelną w Arabii (rejon nawschód od Palestyny). W początkach IV wieku całkowicie chrześcijańska jest Armenia.Ekspansja terytorialna chrześcijaństwa rodziła potrzebę przekładu PismaŚwiętego,zarównoStarego, jak i Nowego Testamentu, na języki używane przez ludność danego regionu. Tak powstająprzekłady Biblii na język łaciński, syryjski, koptyjski, etiopski, ormiański, gruziński i gocki. PrzedV wiekiem fragmenty PismaŚwiętegosą przetłumaczone również na język arabski, perski inubijski.1.SeptuagintaDiaspora to nazwa zjawiska rozproszenia sięŻydówna obcych ziemiach (podobny fenomendotyczył w historii także innych wspólnot narodowych i religijnych, co ma miejsce również iwspółcześnie). Początki diasporyżydowskiejłączy się zwykle z upadkiem Izraela w 722 roku przedChrystusem, kiedy to wojska asyryjskie zdobyły Samarię, oraz Judy w 586 roku przed Chrystusem,gdy Babilończycy zniszczyli Jerozolimę. Po tych wydarzeniach część ludności została przesiedlonana terytoria zwycięskich imperiów, Asyrii i Babilonii. Diaspora powstawała nie tylko na skutekdeportacji. Skupiska ludnościżydowskiejna starożytnym Bliskim Wschodzie pojawiały się częstowskutek kontaktów handlowych czy w wyniku zaciągania się do służby innych państw. Po 586roku przed Chrystusem część mieszkańców Judy, by uniknąć przesiedlenia do Babilonii, samawybrała kierunek ucieczki do Egiptu.Mimożedekret Cyrusa, króla perskiego, z 538 roku przed Chrystusem umożliwiłŻydompowrótdo ojczyzny, to znaczna ich część pozostała na obczyźnie. Najsilniejsza i najliczniejsza diasporażydowskaukształtowała się w Egipcie, gdzieŻydzizamieszkiwali w wielu ośrodkach: Aleksandrii,Dafne, Memfis, Tebach czy Elefantynie. Diaspora ta rosła bardzo szybko. Przyjmuje się,żewpoczątkach I wieku przed Chrystusem było ok. 1 mlnŻydóww Egipcie (przy 7 mln ludnościpochodzenia greckiego i rdzennie egipskiej), zaś w samej Aleksandrii zamieszkiwało ok. 100 tys.Żydów.Szczególnieżywabyła właśnie wspólnotażydowskaw Aleksandrii. Tu tłumaczono odpołowy III wieku przed Chrystusem Biblię hebrajską na grekę, tu pod koniec I wieku przedChrystusem powstała Księga Mądrości, w tym mieście działał Filon, wielki myślicielżydowskizmarły ok. 40 roku po Chrystusie.2a) PowstanieSeptuagintyList Arystesza do Filokratesato ujęte w formie listu opowiadanie o okolicznościach powstaniagreckiego przekładu Pięcioksięgu (Tory). Przedstawia on, jak król Ptolemeusz II Epifanes, rządzącyEgiptem w latach 285-246 przed Chrystusem, pragnął stworzyć w Aleksandrii bibliotekę, któragromadziłaby wszystkie księgiświata.Od swego bibliotekarza Demetriusza z Faleronu dowiedziałsię,żew bibliotece królewskiej nie ma jeszcze egzemplarza Toryżydowskiej.Dlatego przez ręceArystesza i innychŻydówposyła list do Eleazara, arcykapłana w Jerozolimie, z prośbą o sześciustarszych z każdego pokolenia Izraela, którzy opanowali Prawo i byli zdolni do jego przekładu nagrekę. W tym miejscu list przynosi szczegółowy opisżyciareligijnego w Jerozolimie (wyglądświątyni,ubiór arcykapłana itd.). Arcykapłan odpowiada pozytywnie na prośbę Ptolemeusza. Poprzybyciu 72 starszych do Aleksandrii zostali oni podjęci przez Ptolemusza ucztą trwającą siedemdni, w trakcie której król‒zadając im pytania‒chciał się upewnić co do ich mądrości. Po tejswoistej próbie zostali skierowani na wyspę Faros w pobliżu Aleksandrii, gdzie w odosobnieniuprzez 72 dni tłumaczyli Biblię hebrajską. Po ukończeniu jej przekładu na grekę, gdy zostałaodczytana wobec przełożonych wspólnotyżydowskiejw Aleksandrii, dzieło wzbudziło zachwyt dotego stopnia, iż została nałożona klątwa na kogokolwiek, kto odważyłby się coś zmienić wdokonanym tłumaczeniu. Król Ptolemuesz po lekturze Tory wpadł w trwające trzydzieści dniosłupienie, po którym rozkazał otoczyć troskąświęteksięgiŻydów,samych zaś tłumaczy odesłałdo Jerozolimy z drogocennymi podarunkami.Wiarygodność historycznaListu Arysteaszajest dyskutowana wśród naukowców. Autorem listu jestanonimowyŻydz Aleksandrii piszący w drugiej połowie II lub w początkach I wieku przedChrystusem. Opowiadanie zawiera kilka nieścisłości. Przykładem może być wzmianka oDemetriuszu z Faleronu, który miał być głównym bibliotekarzem za Ptolemeusza II, podczas gdy wrzeczywistości za jego panowania przebywał na wygnaniu. Trudno też uznać za wiarygodnyprzekaz o czołobitności Ptolemeusza czy w ogóle pogan wobecŻydów.Trzeba jednak dodać, iżcenne historycznie są zawarte w liście opisy Jerozolimy epoki hellenistycznej.Dyskusyjna wiarygodność historycznaListu Arysteaszaskłania do uznania, iż pierwszym celemjego napisania niekoniecznie była chęć przedstawienia historii przekładuSeptuaginty.List macharakter przede wszystkim apologetyczny i stanowi obronę greckiego przekładu Biblii hebrajskiejprzezŻydówegipskich wobec zarzutów wysuwanych przezŻydówpalestyńskich. List mógł byćteż pochwałą Tory i w ogóle judaizmu wobec kultury hellenistycznej. W tym kontekście przyczyna,dla której powstał przekład grecki Biblii hebrajskiej, wydaje się wykraczać poza potrzeby liturgii, wktórej greckojęzyczniŻydzinie byli w stanieśledzićtekstów czytanych po hebrajsku. Nie możnateż wykluczyć,żeprzekład powstał na wspomniane wcześniej potrzeby apologetyczne, a możenawet misjonarskie wobec pogan. Niewątpliwie Biblia grecka służyła budowaniu i umacnianiutożsamościżydowskiejw diasporze.b) RecepcjaSeptuagintyw starożytnościZ czasem przełożono na język grecki także pozostałe części Biblii hebrajskiej: „Proroków” i„Pisma”. Przy tłumaczeniu były zaangażowane różne osoby, przez co stylSeptuagintynie jestjednolity. Przekład grecki zawiera księgi nie tylko Biblii hebrajskiej, lecz również teksty greckie,które były uznawane zaświętewe wspólnocieŻydówaleksandryjskich (Tb, Jdt, Bar, Mdr, Syr, 1-2Mch). W kanonie biblijnym przyjętym przez Kościół katolicki księgi te są nazywanedeuterokanonicznym, natomiast w judaizmie, który przyjął ostatecznie kanon palestyński, sątraktowane jako apokryfy. WSeptuagincieniektóre księgi (np. Księga Hioba i Księga Jeremiasza)3różnią się również długością czy porządkiem tekstów w stosunku do ksiąg występujących w Bibliihebrajskiej, co tłumaczy się tym,żew czasach, kiedy dokonywano przekładu na grekę, teksthebrajski Biblii nie był jeszcze w pełni ustalony.Septuagintastała się Biblią nie tylko greckojęzycznychŻydów,ale również pierwotnego Kościoła,w którym znajomość greki, przez fakt ekspansji chrześcijaństwa na tereny Imperium Rzymskiego,była niemal powszechna. Kontrowersje między Synagogą i Kościołem, a także pojawienie sięustalonego tekstu hebrajskiego w początkach II wieku po Chrystusie, sprawiły,żeSeptuagintastraciła na znaczeniu we wspólnotachżydowskich,pozostając natomiast w powszechnym użyciu‒jako tekst Starego Testamentu‒we wspólnotach chrześcijańskich.2.WulgataGdy łacina stała się językiem Zachodu, zrodziło się zapotrzebowanie na Biblię łacińską. Pierwszepróby przełożenia Biblii na język łaciński zostały podjęte w Afryce, prowincji rzymskiej. Najstarsząwzmiankę o istnieniu łacińskiego przekładu Nowego Testamentu można znaleźć wAktachmęczennikówze Scillium (Numidia w Afryce Północnej) z 180 roku po Chrystusie. Pochodzący ztych terenów Tertulian i Cyprian również cytują PismoŚwiętepo łacinie. Oprócz przekładówdokonanych w Afryce Północnej, zwanychversio Afra,pojawiają się stopniowo inne, pochodzącejuż z Europy, nazywane dziśItala.Mają one charakter fragmentaryczny, stanowią najczęściejtłumaczenia na potrzeby liturgiczne, które dopiero później łączone są w kompletne zbiory pismStarego i Nowego Testamentu.Przekłady starołacińskie z II i III wieku są oparte‒w przypadku Starego Testamentu‒naSeptuagincie.Ten fakt ma olbrzymie znaczenie dla studiów nad greckim przekładem Bibliihebrajskiej, gdyż pozwala na dotarcie do pierwotnej wersjiSeptuaginty.Skutkiem tej zależności odprzekładu greckiego jest znaczna ilość grecyzmów w przekładach starołacińskich (np. anatema,agonia, baptismus, misterium itd.).a) Łaciński przekładśw.HieronimaW IV wieku krążyło po Europie kilka starołacińskich wersji Biblii. Zadanie ich ujednoliceniapapież Damazy I zlecił Hieronimowi († 420). Hieronim pochodził z bogatej rodzinychrześcijańskiej. Studia odbył w Rzymie. Chrzest przyjął w 366 roku z rąk papieża Liberiusza.Dalsze studia, którym towarzyszyło coraz głębsze wchodzenie wżyciemonastyczne, kontynuowałHieronim w Trewirze i Akwilei. W 374 roku ruszył na Wschód. Tam w okolicach Antiochiiprowadziłżyciepustelnicze, studiował PismoŚwiętei uczył się języka hebrajskiego. W 378 rokuprzyjąłświęceniakapłańskie w Antiochii. Powrócił do Rzymu w 382 roku. Wówczas papieżDamazy powołał go na swego osobistego sekretarza. Powierzył mu też rewizję starołacińskichprzekładów Biblii.Hieronim zlecone mu przez papieża Damazego zadanie rewizji istniejących dotąd łacińskichprzekładów Biblii rozpoczął w 383 roku od poprawienia łacińskiego tłumaczenia Ewangelii. Nowawersja łacińska była gotowa w ciągu roku. Swój przekład Hieronim oparł na niezidentyfikowanychdotąd manuskryptach łacińskich, w które ingerował coraz mniej w miarę postępu tłumaczenia. Wtym samym czasie zaczyna pracę nad tekstami łacińskimi Starego Testamentu. Ich pierwszymrezultatem jest rewizja Księgi Psalmów. Ta pierwsza z trzech Hieronimowych wersji Psałterzazostała nazwanaPsalterium Romanumz powodu korzystania z niej w liturgii rzymskiej aż do1570 roku.4W 385 roku Hieronim powrócił na Wschód i osiedlił się na stałe w Betlejem. Prowadzone tamprace nad przekładem Biblii były możliwe dzięki wsparciu przyjaciół. Były wśród nich wdowaPaula i jej córka Eustachia, rzymskie arystokratki, które wybrałyżycieascezy i przewodnictwoduchowe Hieronima. Powstaje najpierw nowa edycja Psałterza, nazwana późniejPsalteriumGallicanum,gdyż jako pierwsze przyjęły ją Kościoły Galii. Do jej opracowania Hieronim posłużyłsięHexapląOrygenesa († 254), który zestawił w sześciu kolumnach obok siebie tekst StaregoTestamentu w następujących wersjach językowych: (1) oryginał hebrajski, (2) jego transkrypcja najęzyk grecki, (3) przekład grecki Akwili, (4) Symmacha, (5)Septuagintyi (6) Teodocjona. Krótkopotem Hieronim dokonał rewizji Księgi Hioba, Przysłów, Koheleta, Pieśń nad Pieśniami i Kronik.Z tych przekładów przetrwała do dziś tylko rewizja Hioba, zaś o pozostałych dowiadujemy się z„prologów”, które Hieronim napisał do nich.Ok. 390 roku Hieronim rezygnuje w pracy nad przekładem Starego Testamentu z tłumaczeniaSeptuagintyi zaczyna pracować bezpośrednio na tekście hebrajskim. Decyzja była niezwykleodważna, gdyż w owym czasie większą rolę w Kościele zachodnim odgrywała Biblia grecka niżoryginalna Biblia hebrajska. Postęp prac translatorskich Hieronima możnaśledzićdzięki jegowstępom do poszczególnych ksiąg:• ok. 391 roku‒przekład ksiąg Samuela i Królów;• lata 392-393‒przekład Psałterza (to już trzecia jego wersja, nazwanaPsalterium iuxta Hebraeos),księgi prorockie i Hioba;• 394 rok‒przekład ksiąg Ezdrasza i Nehemiasza;• 396 rok‒przekład Ksiąg Kronik;• 398 rok‒przekład Księgi Przysłów, Pieśni nad Pieśniami i Księgi Koheleta;• ok. 401 roku‒przekład Pięcioksięgu;• ok. 405 roku‒przekład ksiąg Jozuego, Sędziów, Rut, Judyty, Estery i Tobiasza.Przez cały ten czas Hieronim pogłębiał swoją znajomość języka hebrajskiego i aramejskiego.Korzystał też z bezpośredniej pomocyŻydów,czerpał z ich egzegezy zawartej w targumach.Przekład Hieronima ma często charakter apologetyczny, wynikający z jego dialogu zŻydami,wobec których podkreślał osobowy charakter mesjańskich proroctw obecnych w StarymTestamencie. Dla przykładu można przywołać jego przekład fragmentu proroctwa Iz 45,8. Woryginalnym tekście hebrajskim brzmi ono: „niech otworzy się ziemia i niech wydadzą zbawienie”(niebo razem z ziemią), zaś w przekładzie Hieronima proroctwo to stanowi już zapowiedźZbawiciela: „aperiatur terra et germinet salvatorem” („niech otworzy się ziemia i wydazbawiciela”).b) RozpowszechnienieWulgatyw KościeleHieronimowy przekład Biblii hebrajskiej i Ewangelii nie zyskał od razu powszechnej aprobaty.Cały czas były w użyciu tłumaczenia starołacińskie PismaŚwiętego,które było kopiowane nawetjeszcze w XIII wieku. PowstanieWulgatydokonało się stopniowo poprzez łączenie w jeden zbiórprzekładów Hieronima z przekładami starołacińskimi. Dodać trzeba,żeHieronim nie przełożyłlistów nowotestamentalnych. Ich przekład, który stanowił część ustalonego ok. 800 roku tekstuWulgaty,jest dziełem tłumacza bliskiego czasom Hieronima. Popularność Hieronimowegoprzekładu wciąż jednak rosła, czegoświadectwemmogą być dodawane do jego tekstu noweelementy, jak tytuły rozdziałów w księgach biblijnych czy też wprowadzenia do nich.Istotnym krokiem w kierunku stworzenia kompletnej Biblii łacińskiej było dzieło, którego dokonałw połowie VI wieku Kasjodor († 583). Po zrezygnowaniu z wysokich urzędów na dworze Gotów5rządzących w tym czasie Italią założył on w 538 roku w Vivarium w południowej Italii klasztoroparty na reguleśw.Benedykta. W tym klasztorze wraz z innymi mnichami przygotował trzyedycje łacińskiego PismaŚwiętego,z których później największą rolę odegrałCodex grandior.Tenjednotomowy kodeks zawierał Hieronimową rewizję przekładuSeptuagintyoraz jego tłumaczenieEwangelii, natomiast pozostałe księgi biblijne pochodziły z innych przekładów starołacińskich.Trzecia edycja przygotowana przez Kasjodora była wariantem „kodeksu większego”wykorzystującego tłumaczenia Starego Testamentu, których Hieronim dokonał bezpośrednio zBiblii hebrajskiej.Codex grandiortrafił w 678 roku do klasztoru w Wearmouth w Nortumbrii(anglosaskie królestwo w VI-IX wieku obejmujące południową Szkocję i północną Anglię) zasprawą jego opata, Coelfrida, który przyczynił się do skopiowania go w początkach VIII wieku.Ten manuskrypt otrzymał nazwę Kodeksu Amiatyńskiego, który stał się podstawą innychłacińskich przekładów anglosaskich. Obok tej tradycji przekładu rozwijały się także inne wariantyłacińskie Biblii: włoskie, hiszpańskie, irlandzkie i galijskie.Gdy za panowania Karola Wielkiego († 814), najwybitniejszego władcyśredniowiecznejEuropy,dochodzi do odrodzeniażyciakulturalnego na kontynencie (tzw. renesans karoliński), następujerównież ustalenie tekstu łacińskiego Biblii, którego podstawą był przekładśw.Hieronima. Stało sięto za sprawa Alkuina, który kierował założoną przez Karola Wielkiego szkołą pałacową. W 796roku Alkuin opuszcza dwór i osiada w opactwie benedyktyńskimśw.Marcina w Tours. Podczaskoronacji Karola Wielkiego na cesarza w 800 roku Alkuin przedstawia mu kompletny tekst Bibliiłacińskiej, który został oparty na Kodeksie Amiatyńskim i związanej z nim tradycji łacińskichprzekładów Nortumbrii (z niej pochodził Alkuin), poszerzonej o wariant przekładów łacińskich zpołudniowej Italii. Biblia Alkuina stała się pierwszą standardową Biblią łacińską‒Wulgatą.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]