10 Nauka o mózgu, Nauka o mózgu-wprowadzenie dla młodzieży
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Rozdział 9
Dysleksja
Czy pamiętasz, jaką trudność sprawiała Ci nauka czytania?
W przeciwieństwie do mowy, której ewolucyjne pocho-
dzenie jest bardzo stare, umiejętność pisania i czytania
pojawiła się stosunkowo późno w rozwoju człowieka.
Około tysiąca lat temu społeczności ludzkie rozproszone
w różnych częściach świata uświadomiły sobie, że tysiące
słów składają się z małej liczby pojedynczych dźwięków
(np. 44 głosek w języku angielskim), którym odpowiada
jeszcze mniejsza liczba symboli wzrokowych (liter).
Niektóre dzieci pomimo znacznego wysiłku nie potrafią
opanować biegle posługiwania się tymi symbolami. Nie
ma to związku z ich możliwościami intelektualnymi, lecz
z nieprawidłowościami funkcjonowania mózgu. Szacuje
się, że co dziesiąta osoba przejawia znaczne trudności
w nauce czytania i pisania, określane jako dysleksja
rozwojowa.
Zdolność do sekwencyjnego odbierania dźwięków i liter
zależy od prawidłowo funkcjonujących układów: słuchowego
i wzrokowego. W przypadku nieznanych słów, a wszystkie
są nieznane dla początkującego czytelnika, każda litera
musi zostać rozpoznana i odpowiednio umiejscowiona
w słowie. Nie jest to proste, ponieważ podczas czytania
zachodzi seria szybkich skokowych ruchów oka wzdłuż
wiersza tekstu. Ruchy te przerywane są dłuższym okresem
zatrzymania wzroku (fiksacja oczu), w trakcie którego
rozpoznawane są litery. Obraz, jaki pada na siatkówkę
oka musi być zintegrowany z sygnałami z układu ruchowego
oka (informującymi o kierunku patrzenia). Wydaje się,
że właśnie integracja informacji wzrokowej i ruchowej
oka stanowi problem dla wielu osób z dysleksją.
Dysleksja
to bardzo powszechne zaburzenie. Trudności
w opanowaniu sztuki czytania mogą stać się przyczyną
prawdziwej frustracji dla dzieci, które na nią cierpią .
Część z nich z tego powodu traci pewność siebie, buntuje
się i bywa agresywna. Jednak u wielu osób dysleksja
może współwystępować z wybitnymi uzdolnieniami
w innych dziedzinach życia, takich jak sport, nauka,
programowanie, handel czy sztuka - o ile wcześniej
problemy z czytaniem nie spowodują całkowitej utraty
nadziei, ambicji i wiary we własne siły.
Zatem dysleksja nie jest wyłącznie naukową zagadką,
ale także problemem społecznym. Określenie biologicznego
podłoża dysleksji pozwoli na lepsze zrozumienie procesu
czytania, wypracowanie skutecznych technik terapeu-
tycznych, a co za tym idzie poprawę komfortu życia
osób z dysleksją.
Ruchy oczu podczas czytania. Wychylenia rysika
w górę lub dół ilustrują ruchy oczu w lewo lub prawo
Istotną rolę w stabilnym ukierunkowywaniu wzroku na
każdą kolejną literę, co pozwala na określenie ich
właściwego porządku w słowie, odgrywa
układ wielko-
komórkowy
(od wielkości neuronów, z jakich się składa).
Układ ten rozciąga się od siatkówki oka, przez korę
mózgową, móżdżek, aż do motoneuronów mięśni oczu. Gdy
podczas czytania wzrok przestaje być nakierowany na
kolejne litery, układ wielkokomórkowy wysyła do układu
ruchowego oczu
sygnał
zwrotny, aby ponownie
nakierować wzrok na właściwy cel.
Nauka czytania
Czytanie wymaga wzrokowego rozpoznania formy słów
(kształtu liter i ich porządku) - czyli tego, co nazywamy
pisownią
. Następnie litery muszą zostać przełożone na
dźwięki, czyli
fonemy
reprezentujące te litery. Aby
tego dokonać osoba ucząca się czytać musi uświadomić
sobie wewnętrzną strukturę wypowiadanych słów (świado-
mość fonologiczna). Niestety większość osób z dysleksją
analizuje wolno i niedokładnie zarówno ortograficzne
jak i fonologiczne właściwości słowa.
warstwy
drobnokomórkowe
warstwy
wielokomórkowe
100
µ
m
Osoba czytająca
płynnie z dysleksją
Osoba
Preparaty histologiczne ciałka kolankowatego bocznego
przedstawiające dobrze zorganizowane komórki w obszarze
drobno i wielkokomórkowym osoby czytającej płynnie
i komórki niewłaściwie zorganizowane u osoby z dysleksją.
25
Rozdział 9
U wielu osób z dysleksją występują niewielkie uszko-
dzenia w obrębie wzrokowego układu wielkokomórkowego
widoczne zarówno w badaniach neuroanatomicznych
(patrz ryc. na poprzedniej stronie) jak i psychofizjo-
logicznych. Wykazano też, że dyslektyków cechuje
odmienny wzorzec aktywności mózgu w odpowiedzi na
poruszające się bodźce, brak stabilnego zbieżnego obu-
ocznego widzenia oraz obniżona wrażliwość na ruch.
Ponadto, badania z wykorzystaniem technik obrazowania
mózgu wykazały, że u osób z dysleksją zaburzony jest
wzorzec pobudzenia w obszarach związanych z percepcją
ruchu (patrz Rozdział 15). U takich ludzi sterowanie
ruchami gałek ocznych jest mniej stabilne; stąd częste
wrażenia „tańczącego tekstu” polegające na tym, że
litery poruszają się wokół, zamieniają się miejscami
tak, że trudno ustalić ich kolejność. Te objawy również
traktuje się jako wyniki zaburzenia funkcjonowania
wzrokowego układu wielokomórkowego.
Identyfikacja kolejności dźwięków
Obserwacje te potwierdzone zostały w badaniach
neuroobrazowania (patrz Rozdział 15) i badaniach metabolicznych
móżdżku, które wskazują na znaczne upośledzenie jego
funkcji, co może leżeć u podłoża zaburzeń w ręcznym
pisaniu u osób z dysleksją. Niektórzy neurofizjolodzy
uważają, że móżdżek jest zaangażowany nie tylko
w wykonywanie ruchu, ale także w pisanie czy mówienie,
a nawet w pewne aspekty planowania poznawczego.
Jeśli to prawda, to zaburzenia funkcji móżdżku mogą
powodować problemy z czytaniem, pisaniem i literowaniem.
w słowie
Co można zrobić?
W oparciu o różne podejścia teoretyczne wypracowano
szereg metod terapeutycznych. Większość z nich nawiązuje
do hipotezy deficytu wielokomórkowego. Inne, odnoszące
się do dysleksji powierzchniowej i głębokiej (powstałych
wskutek uszkodzenia lewopółkulowych struktur zawiadujących
mową) zalecają zastosowanie odmiennych sposobów
leczenia. Co ważne jednak, skuteczność wszystkich
metod leczenia zależy od wczesnej diagnozy dysleksji.
Naukowcy do dziś nie są zgodni co do skuteczności
różnych podejść terapeutycznych w leczeniu dysleksji.
Jedno z podejść sugeruje iż dysleksja jest wynikiem
błędnego uczenia się przetwarzania informacji dźwiękowej
przy zachowaniu normalnych zdolności plastycznych
mózgu. W leczeniu wykorzystuje się gry komputerowe,
podczas których dzieci słuchają dźwięków mowy.
Dźwięki te spowalnia się do poziomu, przy którym
granice pomiędzy poszczególnymi głoskami stają się
bardzo wyraźne, a następnie stopniowo zmniejsza się
odstęp czasowy pomiędzy nimi. Rezultaty takiej terapii
są niezwykle obiecujące, ale wymagają dalszych niezależnych
badań. Podejście takie ilustruje jak normalne procesy
plastyczności zachodzące w mózgu mogą spowodować
niekorzystny efekt, gdy wejdą w interakcję z rozwojowymi
zaburzeniami genetycznymi. Jest to uderzający przykład,
jak geny i środowisko oddziałują na siebie.
Ciekawe jest, że niekiedy osoby z dysleksją prze-
wyższają osoby czytające płynnie w takich zadaniach
jak rozróżnianie kolorów, czy globalne rozróżnianie
kształtów. To może być związane z faktem, że wielu
dyslektyków cechuje holistyczny sposób myślenia oraz
zdolność tworzenia odległych i niespodziewanych
asocjacji. Warto wspomnieć, że
Leonardo Da Vinci
,
Hans Christian Andersen
,
Edison
,
Einstein
i wielu
innych twórczych artystów i wynalazców cierpiało na
dysleksję.
Wiele osób z dysleksją ma problemy z poprawną iden-
tyfikacją kolejności dźwięków w słowie. Osoby te czytają
wolno i popełniają wiele błędów, obserwuje się też u nich
tendencję do niepoprawnego czytania słów podobnie
brzmiących (np.
półka-bułka
) oraz ograniczoną zdolność
do wymawiania trudnych zwrotów (np. stół z powyłamywanymi
nogami). U podłoża tych trudności leżą prawdopodobnie
pewne zaburzenia w układzie słuchowym, a dokładniej
w układzie wielkokomórkowym słuchu odbierającym
akustyczne właściwości mowy (poszczególne głoski różnią
się pod względem częstotliwości i natężenia dźwięku).
Coraz więcej danych wskazuje na to, że u osób z dysleksją
komórki tego układu nie rozwijają się tak, jak u osób
czytających płynnie, co może wywoływać trudności
w poprawnej identyfikacji dźwięków podobnie brzmiących
takich jak ‘
b
’ i ‘
d
’ (patrz ryc. poniżej).
W dysleksji zaburzenia prawidłowego rozwoju komórek
nerwowych stwierdzono nie tylko w odniesieniu do układu
wzrokowego, czy słuchowego. Pewne zaburzenia tego typu
stwierdzono również w neuronach tworzących w mózgu
wyspecjalizowaną sieć odpowiedzialną za przetwarzanie
czasowe. Komórki tej sieci posiadają takie same cząsteczki
powierzchniowe, dzięki którym rozpoznają się i tworzą
ze sobą odpowiednie połączenia, ale obecność tych cząsteczek
powoduje, że komórki te są bardziej podatne na atak
przeciwciał.
Interesujące jest również to, że układ wielokomórkowy
posiada silne połączenia z móżdżkiem (patrz Rozdział 7),
a jak wiadomo niektóre osoby z dysleksją cechuje
niezborność ruchowa, niestaranne pismo i problemy
z automatycznym utrzymywaniem równowagi.
26
Polecane strony internetowe o dysleksji i trudnościach w uczeniu się:
[ Pobierz całość w formacie PDF ]