10. O Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Dzieje Narodu i Państwa Polskiego []
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Juliusz
Bardach
O
Rzeczpospolitą
Obojga Narodów
Dzieje narodu i państwa polskiego
Tom
I
i
II
Redaguje
kolegium
w
składzie:
Jerzy Biesiada
Lucyna Dukaj
Stanisław Grzybowski
Feliks Kiryk (przewodniczący)
I
Aleksander
Komijasz
I
Stanisław Płaza
Barbara Robak
Michał Rożek
Juliusz Bardach
O Rzeczpospolitą Obojga Narodów
Dzieje związku Polski z Litwą do schyłku
XVIII
wieku
Opracownie graiczne serii:
I
Marian Sztuka
I
Opracowanie graiczne i techniczne zeszytu:
Elżbieta Boroń
Treść:
Akt w Krewie: inkorporacja czy unia?
Wielkie Księstwo - państwo litewsko-ruskie
Chrystianizacja Lity
Naród polityczny Wielkiego Księstwa między Krewem
a Lublinem
Unia realna w Lublinie 1569 r.
Wielkie Księstwo Litewskie po unii lubelskiej
III Statut litewski 1588 r. i jego doktryna polityczno
-prawna
Odrębności ustrojowe Wielkiego Księstwa w
XVII
XVIII
ieku
Konstytucja
3
maja i Zaręczenie Wzajemne Obojga
Narodów
Historyczne konsekwencje związku Polski z Litwą
Unia polsko-litewska na tle europejskim
Bibliograia
Kalendarium
Zdjęcia
i
reprodukcje kolorowe:
J.
Podlecki, B. Pytel, A. Wierzba, St. Jabłońska, M. Bronarski,
E.
Gawryszewska, G. Policewicz
Zdjęcia i reprodukcje czarno-białe:
St. Sobkowicz,
T.
Żółtowska, A. Pietrzak,
A. Wierzbicki
Redaktor:
Barbara Robak
Korekta:
Zespół
Zdjęcia i reprodukcje ze zbiorów Autora i archium KAW
oraz z Muzeum Narodowego i Zamku Królewskiego
w Warszawie
©
Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa
1998
ISBN
83-03-03692-0
P.P. KAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA,
WARSZAWA
1998
Wydanie I.
Objętość: ark. wyd.
lO,
ark. druk.
9,5
Skład, druk i oprawa:
Drukarnia Wydawnicza im. W.
L.
Anczyca S.A. w Krakowie
Zam. nr
5926/97
Na okładce:
Srkog Władysława lqiey (ot. 1357-1434) w katedrze wawelskiej.
Wykony z
mu,
je
a
życia
óa; io ienyh atystów,
powstałe
pod wem
wzorów
lorenckih (I str.)
Arras
z
monogramem Zygmunta II A
u
u
st
a
,
z
jgo kolekcji wawelskiej,
wykonany w Brukseli, w
3. W.
XVI
W.,
Państwowe Zbiory Sztuki
a
Wawelu (IV str.)
Wykaz zesztów wydanych
i
przygotowywanych do
druku
znajduje się na
III
stronie okładki
Akt
w
Krewie: inkorporacja czy
unia?
U
po
dsta
w
związku Polski z
Litwą l
eż
y
akt
podpi
sany
w
Krewie
14
sierpnia
1385
r.,
w
k
t
órym wielki książę
litewski Jagiełło, występujący
w
nim łączie z braćmi,
"przyrzekał zieie
s
w
oje
Lity i
Ru
s
i
do Korony Króles
wa
Polskiego na wałe przyłącyć".
Zawarte w tym
prelminarzu
sformułowaie stało
s
i
ę rycło przeiotem
wiel
o
ie
k
o
w
eg
o
spou, który
w
literaturze
historycznej
wa�po
dzień dzisiejszy. W szczególności różnicę po
glądów budziło - i budzi - określenie "przyłączyć", na
k
tór
e
w
ł
ac
ińskm
oryginale
żyto
yrazu aplicare.
S
p
i
ern
o
się
o
to, c
zy
owo
applicare
miało oznacać
korporację,
czyli
wcielenie Wielkiego
Księstwa Lit
e
w
siego do Korony, czy też stanowiło tyko określenie
związku obu państw, w którm Wielkie Księswo za
chowywało
s
w
o
j
ą osobowość polityczną. W
h
is
t
o
riog
r
aii
polskiej dominował
p
ogl
ą
d
, że
kt
w Krewie
oznaczał
wcielenie Wielkiego
Księstwa Litewsiego do
Korony.
Wc
z
eśn
i
e jenak zwrócono uwagę na nietrwałość tej in
korporacji i rychły powrót Wielkiego Księstwa do odręb
nego bytu politycznego. Spór
w
nauce toczył się o
to,
kidy nastąpiło odnowienie
państwowości litewskiej, na
jakiej po
dst
awie i
w jakim
z
r
e
s
i
e
?
Zastnawiano
się
taże
nad przyczynami niepo
w
o
d
ze
n
ia
k
o
nce
p
cji inkor
poracji oraz nad fommi związku, które
w
e
s
z
y
w
jej
iejsce. Dyskusje te nie byy pozbawione,
w
ró
żn
y
c
h
czasach, również implikacji
politycznych.
Niedawno sa
mo
isnienie
ku
w
Krewie
próbował
zanegować hi
st
o
r
y
k
i
t
e
w
s
i i
e
s
z
ky
w
Stanach Zjenoczonych, Jonas
Dainauskas wywodząc, że
m
m
y
u
do czynienia
z p
ó
ź
niejszym falsyikatem. Autentyczności
aktu
przechowy
wnego w archium diecezjalnym krakowskim dowiodła
ostanio
Maria Koczerska.
W
przeszłości spór
o to,
czy
akt w
Krewje
był
i
n
korporacją (od
ła
ciń
s
kieg
o
cors
-
ciało), to jest po
łączeniem obp p
ńs
t
w w
jeno ciało polityczne, czy nie,
m
i
ał w
cigu dwóch prawie stuleci
- bo do
unii lubel
skiej - istotne polityczne znaczenie. Dz
i
e
j
e z
w
i
ązku
Polski z Litwą aż
do 1569
r. były bowiem terenem
ściernia się koncepcji
kororacyjnej, reprezentowanej
przez sronę
polską,
z
koncepcją
o
d
r
ęb
no
ści
pń
s
t
w
o
w
ej
Wielkiego Księstwa, bronionej przez
Litwinów.
Wosta
tecznym
wyniku każdorzoy
układ sił
między obu
pańs
tw
ami decydował
o
s
t
o
p
n
iu
łączącej
ich
więzi.
naliza
aktu
w
Krewie potwierdza pogląd, że po
czątkowo Jagiełło z brai wyobrażał sobie re
a
l
i
za
cj
ę
połączenia Liwy
z
Polską w
p
o
s
taci inkorporacji.
kt
z
1385
r. p
r
ze
w
i
d
ywa
ł
bowiem przyjęcie Jagiełły za syna
przez królową Węgier Elżbietę
Bośniaczkę, wdowę po
Ludwiku
Węgierskim
(z dynastii Andegawenów) i y
danie za
niego jej
córki
Jadwigi, królowej Polski.
Adop
c
j
a Jagiełły i m
a
łż
e
ń
s
wo
z
Jad
wi
g
ą
iy s
po
w
o
d
o
w
a
ć
ralizację poz
os
t
a
ły
c
h
,
zawych w ym
ak
c
i
e
posta
nowień.
Należay
do nich: l) przyjęcie
- rz
z
dotąd
nie ochrzczonymi
k
si
ąż
ę
ami z dynastii Giedymina oraz
ludem litewskim - chrześcijństwa w
obrządku
ła
cińskim; 2) ypłacenie Wilielmoi Habsburgowi wyso
kiego
odszkodowania za zerwanie
kładu
o
małżeńswie
z
J
a
d
w
i
g
ą; 3) życie
skarbca Jagiełły na ozyskanie
s
rat
ZDlon PRA Y ITE\ VSKICH
od roku 18). do r
.
ku
l.aD.
TllJlIEŻ
RO
Z
r
H"
l SJIO\U O
rUniE
I'R�"ACH
ud
ruku \·U. do roku 1.\63.
PO�\\Ń
".
,I I' u . " r "i "i G
a rb
.
..
a c h
NI'. "d.
l 8 � l
.
Kra
łowa
Zou rw litwskich
...
, ynego pez A. T. Dzia
Iyńkiego w 1841
r.
w Pozniu
U <zeczpospolUą UboJga Narodów
2
terytorialnych - k Polski, jak Litwy;
4)
przyłączenie
ziem Liy i Rusi do Korony Królestwa Polskiego, na
co użyto w akcie' łacińskiego słowa applicare;5) uwol
nienie wszystkich jeńców chrześcijńskich pobranych
przez Litwę i osadzonych tam jako niewolnicy w dobrach
książąt, pnów i ojarów.
Założenia aktu w rewie odpowiadały rozpowszech
nionym na Liwie poglądom, zgonie z którymi mo
narchia stanowiła własność panującej dynastii, z wielkm
księciem - jako głową rodu - na czele. Jagiełło wystawił
akt w Krewie "wspólnie z brami nasmi niżej y
mienionymi" - więc ze Skirgiełłą, Korybutem, Witol
dem i Lingwenem - ,,książętami litewskimi i w imieniu
braci naszych obecnych i nieobecnych". W pńsie
patymonialnym zasady prawa prywatnego obejmoway
również stosnki międzypństwowe. Na Liie i Rusi
zięć, obejmując
rz
z ręką zieziczki majątek teściów,
którzy nie mieli własnych synów, z reguły bywał przez
nich adoptowny. Dla Jaieły, jego braci i otoczenia ka
procedura musiała być normalna i dla stosunków mię
dpństwowych. Stąd i połączenie obu pństw w jeno,
kiedy wielki książę litewski zostawał królem polskm, było
czymś naturalnym.
Jko łowa wspólnoty rodzinej, Jagiełło po objęciu
ronu polskiego przekazał zarąd Litwy swemu bratu
Skirgielle. W układzie zawartym w 1387 r. zobowiązywał
się Jagiełło, że ma on Skirgiełłę "zachowywać wyżej
wsystkiej naszej braci i słuchać go bardziej niż wsy
skich naszych przyjaciół i braci (... ) i stać za mego brata
mocno we wszystkim". kład ten podkreślał panujące
w dynastii litewskiej stoski rodzinno-patriarchalne,
nie spoykane już w tej dobie w Europie Zachodniej
i Śrokowej. Zakres uprawnień Skirgiełły był jednak
oraniczony. Była to władza namiesnika Jagiełły, z tym
jeszcze, że w latach 1389-1391 występował obok niego,
jako sarosta generalny, mający w swoim ręu zamek
wyższy ileński i dowodzący jego polską załogą, Polak,
Mikołaj Moskorzewski. Kiedy w 1392 r., na skutek
zargu z Witoldem Skirgiełło zrzekł się namiesnictwa,
władzę po m, jako srosta generalny, objął - na krót
ko - Jaśko z Oleśnicy. Prykładowe to próby realizacji
programu nkorporacyjnego. Inny jego element, po
łączony z patrymonialną konstrukcją monarchii litew
skiej, ukują dochowane
m
iaki kronikrskie o
m,
że
Jagiłło, obejmując po zawarciu małżeństwa z Jadwigą
tron polski, oddał jej jako iano, więc odwzajemnIenie za
.
'"
'
.
'.
Autentycny dokment nii rewsiej 1385
r. z
rchim apiły Meropolialnej w Kakoie
3
Akt
W
Krewie: inkorporacja
czy
unia?
posag, Wielkie Księstwo Litewskie. Jest sprawą sponą,
czy wiano obejmowało całe państwo,
czy
tyl
k
o te ziemie,
nad
k
tórym
i
Jaie
ł
ł
o s
pra
w
o
w
ał
be
zpośr
edn
io
władzę.
Patrymoniana
k
onsrkcja pń
stw
a
, wł
aści
w
a
Li
w
ie
- a
akże
i
R
us
i
- XIV
wieku,
spo
tk
a
ł
a
się
z
koncepcją Korony rólestwa jko pńswa o
ddzie
lonego od osoby
monarchy,
yksz
t
ał
co
n
ą już
w P
ol
s
c
e
.
Ich współistnienie - czy nkładnie się na siebie -
ystępowało w szczegóności w licznych, poc
zyn
ając od
1386 r., aktach homagialnych litewskich książąt dziel
nicowych, którzy
u
zna
w
a
li zwierzchnictwo
nad sobą
Ja
ieły i
Jadwigi, a często też ich potomswa, oraz Korony
rólestwa Polskiego, zobowiązując
się
wobec nich do
posłuszeństwa i wieności. Nie
znaczy
to,
by czynili
to
bez
oporów. Ko
r
o
n
a rólestwa jako podiot wierzicwa
niezaleny od dnastii musiała buzić sprzciy sła
dających hołd książąt, wyrosych w
am
o
s
f
e
r
z
e
pńswa
patrmonialnego. Świadczy o tm omowa złożenia o
mgium
przez Andrzeja, księcia
p
oł
oc
kieg
o.
K
ied
y w la
tach dudziestych
XV
wi
e
u
w
podobnej
sacji zna
leźli
się
ks
i
ąż
ę
t
a mazowieccy, to
yrazili zgodę na
złoże
nie hołdu,· ale tyko królowi, a nie Koronie Króleswa.
Jak pisał o tym
J
a
gi
e
łło
w
liście do
Witolda z 1426
r.,
twierzili oni, że "gdyby
z
ło
ż
y
l
i hołd na
rzecz
Korony,
wówczas ażdy z Korony mó
głby
uważać
i
ch
za
swoich
leników i że
woleliby rzeć, niż
zaznać yle
ws
ydu
".
Pod na
c
is
ki
em
niziów litewskich nastąpiło ychło
ponone yodrębnienie
si
ę pń
s
twa
litewskiego. Jego
zapowiezią była zawarta w 1392 r.
w O
s
to
i
u ugoda
między Jagiełłą a
j
eg
o
syj
e
znym bratem Witoldem
Kiejsutowiczem,
za
pod
nzwą ostrowskiej. Na
jej
p
o
ds
a
wi
e
Witold
ob
j
ą
ł
włazę
nie tylko nad Litwą
ś
c
i
ś
l
ej
s
zą, pozos
a
j
ącą dotąd p
o
d rządmi
nam
ie
s
nk
ó
w
Jaiełły, ale
i
nad
ruskii
księstwami dzie
l
ni
co
ym
i
,
wchzącmi w
skład Wielkiego Księswa Litewskiego.
Uoa
o
s
row
s
a
za kooacji cios olityny, ujaw
niła bowiem przewagę
prądów odśrodkowych
w
W
i
e
kim
Księsie.
Z
a
po
ą
tk
o
w
a
ł
a
proces
stopniowego
rozlź
ninia się związku olsko-litewskiego. Jego następnym
etapem
był
zjazd
a
yspie
Sln
na
Niemnie
w
1398
r.,
na
k
t
óy
m
kniazioie
i p
n
o
wi
e
litewscy okzyknęli
Witolda królem Lity.
Sam Witold w ydnym wówczas domencie
ty
ułował
się najyższym ksi
ęci
em
(suprms dux). aden
z
ych
tyułów nie uł s
i
ę
.
Od
1395
r.
Wit
o
ld ty
ułował
s
i
ę
-
z
a z
g
odą
J
a
i
e
łły - wielkim księciem,
gdy ty
u
ł
najższego k
s
ię
ci
a przysługiwł
Jag
i
e
l
le
.
Po
i
tyc
n
ą
odrębność Wieliego Księstwa usankcjonowało
następnie zawarcie
ię
dz
y Lią
a Polską aktów nii
wileńsko-radomskiej
z
101 r.
Runy zku
Kiejsua w Troh, lioraia wg ys. N.
Ordy w
Ae idow istorycnych Posi ...
, Wasawa
187-1883
[ Pobierz całość w formacie PDF ]