10. Podstawowe wiadomości z onomastyki - toponimia, Historia Języka Polskiego - zagadnienia egzaminacyjne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Onomastyka
Onomastyka
(grec.
ónōma
‘imię’) to dział nauki poświęcony nazwom (imionom) własnym, zajmujący się ich
genezą, ewolucją, budową (strukturą słowotwórczą), klasyfikacją oraz ich związkami z kulturą.
Różnica między n. pospolitymi a n. własnymi polega na odmiennej funkcji komunikacyjnej. Nazwy własne
powstały w procesie komunikowania się ludzi (w konkretnych wspólnotach), w celu wyodrębnienia jakiegoś
obiektu (góry, lasu). Im większa wspólnota, tym większa ich funkcja i bardziej rozbudowane nazwy własne.
Podstawowe funkcje nazw własnych: f. indywidualizująca.
Onomastyka rozwinęła się w II poł. XIX wieku, wraz z ogólnym rozwojem językoznawstwa porównawczego.
Twórcą onomastyki słowiańskiej był Franciszek Miklosič (Miklosich), jego polskimi kontynuatorami byli: Jan
Karłowicz, Jan Rozwadowski, Mikołaj Rudnicki, Witold Taszycki, Stanisław Rospond.
Właściwości nazw własnych (podstawowe różnice między wyrazami pospolitymi a nawami własnymi):
1. brak znaczenia (gdy wyraz pospolity staje się nazwą własną, traci swe znaczenie słownikowe, zyskuje
kontekstowe), np. nazwiska: Wilk, Bąba.
2. możliwość występowania zarówno w funkcji wyrazów pospolitych, jak i nazw własnych (Dolina,
Kozioł).
3. często inna odmiana (niż odpowiadającego jej wyrazu pospolitego): kozioł:kozła ale Kozioł:Kozioła
(dopuszczalne również Kozła),
4. nieprzekładalność (niemal bezwyjątkowa w nazwach starszych): Londyn, Paryż, Warszawa. Wyjątki:
Stany Zjednoczone, Czarnogóra.
Działy onomastyki
Antroponimia, antroponomastyka
(grec
antropos
‘człowiek’) – zajmuje się n. osobowymi ludzi:
- imionami, nazwiskami, przezwiskami, przydomkami;
- nazwami mieszkańców osad (wsi, miast), n. plemiennymi, narodowości;
- nazwami herbów i zawołań.
Toponimia, toponomostyka
(grec.
tópos
‘miejsce’ ) – zajmuje się n. miejsc:
-
n. obiektów zamieszkanych (ojkonimy < grec.
oikos
‘mieszkanie’), tj. wszelkich osad, wsi, miast
ludzkich;
- n. państw i krajów;
-
n. obiektów niezamieszkanych (anojkonimy), tj. n. obiektów terenowych, jak pola, łąki, lasy, pagórki,
doły, drogi, stawy czy potoki zaliczane do obiektów lądowych i wodnych.
W innym podziale wyróżnia się takie zbiory, jak: nazwy miejscowe (toponimy właściwe), nazwy terenowe
(mikrotoponimy), nazewnictwo miejskie (urbanonimy), tj. n. dzielnic, osiedli, ulic, placów, parków, skwerów,
rond czy przystanków.
Oronimia
(grec.
óros
‘góra’) – dział toponimii zajmujący się przede wszystkim nazwami gór.
Hydronimia
(grec.
hydor
‘woda’) – dział toponimii toponimii zajmujący się nazwami wód: rzek, jezior, mórz (nie
oceanów).
Etnonimia
(grec.
éthnos
'lud') – dział onomastyki (toponimii) zajmujący się nazwami plemion, narodów.
Choronimia
(grec.
chora
‘kraj’) dział onomastyki (toponimii) zajmujący się nazwami regionów, części świata.
Niekiedy wyróżnia się jeszcze takie poddziały, jak:
speleonimy
(nazwy jaskiń),
dendronimy
(nazwy drzew).
Inne typy onomastyki to:
zoonimy
(n. zwierząt),
fitonimy
(n. roślin),
chrematonimy (< grec.
chrema,
chrematos
‘rzecz, przedmiot’)
to nazwy własne wytworów kultury ludzkiej, (np. statków, teatrów, pojazdów,
tytuły utworów literackich, plastycznych, filmów, czasopism, lokali, zespołów muzycznych itp.)
Klasyfikacji nazw miejscowych dokonuje się na podstawie różnych kryteriów, w Polsce powszechnie znane są
dwie główne klasyfikacje
(por. tabela z zajęć, umieszczona również poniżej)
:
1.
semantyczna
(Witolda Taszyckiego 1946 r., później modyfikowana)
2.
strukturalno-gramatyczna
(Stanisława Rosponda 1957 r.)
SEMANTYCZNA KLASYFIKACJA NAZW MIEJSCOWYCH
(z elementami klasyfikacji formalnej, czyli z charakterystyką budowy nazw)
Wśród nazw miejscowych wyróżnia się dwie grupy:
A.
Nazwy miejscowe będące od początku nazwami miejscowości
(nazwy topograficzne, dzierżawcze,
kulturalne, relacyjne/ zdrobniałe);
B.
Nazwy miejscowe będące początkowo nazwami ludzi, wtórnie nazwami miejscowości
(nazwy
etniczne, patronimiczne, służebne, rodowe;
ZAWSZE WYSTĘPUJĄCE W LICZIE MNOGIEJ
).
A. Nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości
NAZWY TOPOGRAFICZNE
Jedna z najliczniejszych, a jednocześnie najmniej sformalizowanych kategorii nazw (tworzona za pomocą wielu
sufiksów). Powstawały w różnych okresach, według Franciszka Bujaka, stanowią najbardziej pierwotny typ nazw
osadniczych, poprzedzają wszystkie inne. Motywacje nazwotwórcze związane są z rzeczywistością
topograficzną, odnoszą się do:
-
fizjografii terenu
(
Bagno, Jama, Górki, Lędy
'licha ziemia')
-
świata roślinnego
(
Dąbrowa, Grabina
)
-
świata zwierzęcego
(
Wilki, Lisy, Niedźwiadna, Jastrzębie
)
-
skojarzeń metaforycznych
(
Łopatno, Ławy
).
Nazwy te powstają w wyniku tzw.:
- derywacji semantycznej, tj. przeniesienia wyrazu pospolitego do funkcji nazwy miejscowej, tzw.
nazwy
prymarne
(
Góra, Dąbrowa
),
- derywacji słowotwórczej, tzw.
nazwy
sekundarne
(
Górsko, Górzno, Górzyca
),
-
złożeń
, np. nazwy:
Białobrzegi
,
Górki Wielkie
.
NAZWY KULTUROWE
Pod wieloma względami bliskie nazwom topograficznym, nie należy ich jednak utożsamiać. Nazwy kulturowe są
zwykle młodsze niż nazwy topograficzne. Ich motywacją jest pojawienie się konkretnych wytworów kulturowych
– materialnych lub pełniących funkcje społeczne i religijne.
Nazwy kulturalne powstały od wyrazów odnoszących się do rezultatów działalności człowieka związanych z:
-
kulturą materialną
, tj. gospodarką rolną, leśną, hodowlaną, z budownictwem wiejskim, drogami,
mostami, rybołówstwem, np.:
Poręba, Nowina, Gródek, Kuźnica, Chałupki, Przewłoka, Zgolerzec
,
-
kulturą społeczną i duchową
, np.:
Opole
(daw. wspólnota terytorialna),
Wola, Targowiska, Środa
.
Są bardzo zróżnicowane pod względem budowy. Obejmuje nazwy:
–
prymarne
(powstałe w wyniku derywacji semantycznej, np.
Poręba
),
–
sekundarne
– derywowane, na ogół za pomocą takich samych sufiksów jak nazwy topograficzne, np.
Karczmiska, Wolica, Młynówka
).
Liczba nazw kulturowych narastała w ciągu wieków, wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej.
NAZWY DZIERŻAWCZE
Początkowo powstawały jako nazwy osad – odzwierciedlały stosunki własnościowe, w chwili powstania
oznaczały ‘miejscowość będącą własnością jakiegoś człowieka’, kryły informację, kto pierwszy był posiadaczem
danego miejsca itp.
Pierwotnie
nazwy dzierżawcze
były przymiotnikami dzierżawczymi w odmianie prostej, tworzone od imienia,
przezwiska, nazwiska, za pomocą formantów (zatem zawsze będą to nazwy sekundarne, sufiksalne):
*-jь, -ja, -je
(należą do najstarszej warstwy nazw miejscowych, od XIV wieku są typem
nieproduktywnym),
-ów
(z
*-ovъ
),
-owa, -owo
w północnej Polsce
– Wlkp. Pomorze, i Maz. ten formant dzierżawczy
występował w wariancie obocznym
‘-ew, ‘-ewa, -‘ewo !!!! po miękkich tematach
),
-in, -ina -ino
(
Marysin, Zosin
).
Uwaga:
formanty
-
ów, -owa, -owo
i
-
in, -ina, -ino
tworzą niekiedy również
nazwy
topograficzne (np.
Grabów, Głogów, Sosnów, Grabina, Kalina
)
Jak wszystkie przymiotniki, wchodziły w związki zgody z określanym rzeczownikami. Przymiotniki dzierżawcze
i rzeczowniki typu gród, wola, pola tworzyły pierwotnie tzw. nazwy dwuczłonowe.
gród
Poznana
=
Poznan + jь
gród =
Poznań
(gród) z czasem wyraz określany gród opuszczano
gród
Sierada
=
Sěrad + jь
gród =
Sieradz
gród (*
dj
w jęz. pol. >
dz
)
osada
Częstocha
=
Częstoch + owa
osada =
Częstochowa
osada
Warsza
=
Warsz + ewa
osada (
Polska płn!, [š] jest głoską historycznie miękką
),
później
Warszawa
pole
Karola
=
Karol + ino
pole =
Karolino
pole
Wejhera
=
Wejher + owo
pole =
Wejherowo
gród
Kraka
=
Krak + ovъ
gród =
Kraków
gród
Zofii
=
Zos + inъ
=
Zosin
Nazwy dzierżawcze występują na całym polskim obszarze, ich liczba wzrasta ku północy. Najliczniejsze w
Wielkopolsce i na Pomorzu. Obecnie w Polsce najwięcej jest nazw dzierżawczych rodzaju męskiego, tworzonych
formantami -
ów,
-
in
w Polsce południowej oraz nazw rodzaju nijakiego na
-owo // -ewo, -ino
w Polsce północnej.
Nazw rodzaju żeńskiego jest niewiele.
NAZWY ZDROBNIAŁE i RELACYJNE
Nazwy zdrobniałe i relacyjne powstają na podstawie już istniejących nazw lub przenoszenia nazw z jednych
obiektów na inne. Punktem odniesienia dla tych nazw jest wyłącznie fakt językowy, czyli istniejąca wcześniej
nazwa.
Typy nazw w tej grupie:
-
nazwy
zdrobniałe
:
Strzelczyki
(koło wsi
Strzelce
),
Rakowiec
(koło
Rakowa
),
-
nazwy
przenisione
:
Wisła, Wisełka
(od rzeki
Wisła
),
-
nazwy
lokalizujące
:
Podmogilno, Zaodrze
,
-
nazwy
pamiątkowe
:
Grunwald
(jako dzielnica Poznania),
Warszawa
w USA,
Betlejem
w Polsce.
Typ nazw relacyjnych staje się częstszy w miarę rozwoju nazewnictwa.
Uwaga! Nazwy relacyjne często pojawiają się, gdy nazwy wsi tworzone są od nazw rzecznych lub
odwrotnie
(czasem tylko historia wsi i regionu wskazuje na to, która z nazw była pierwsza), np.:
Biała
(wieś) >
Bielica
(rzeka),
Mienia
(rzeka) >
Mińsk
(miasto),
Pszczyna
< rzeka
Polszczyna
, czyli błyszcząca.
B. Nazwy miejscowe będące początkowo nazwami ludzi, wtórnie n. miejscowości
UWAGA: ZAWSZE WYSTĘPUJĄ W LICZIE MNOGIEJ !!!
NAZWY ETNICZNE
Pierwotnie były to nazwy gromad ludzkich. Do nazw etnicznych zalicza się:
-
pierwotne nazwy etniczne i plemienne
, np.
Niemcy,Prusy, Mazowszany, Pomorzany
,
-
pierwotne nazwy mieszkańców
:
Zagórzanie, Podlesianie
,
- nazwy
grup ludzi powstałych od nazw wsi, miast
:
Kaliszany, Raciborzany
,
- nazwy
grup ludzi powstałych od nazw gór, rzek, jezior
:
Pobużany, Wiercany
,
Bialowieżycy,
- nazwy
grup ludzi powstałych od apelatywów topograficznych
:
Górzany, Jeziorany, Wysoczany.
Nazwy etniczne nie tworzą spoistej grupy zarówno pod względem znaczeniowym i formalnym. Mogą powstawać
w wyniku derywacji semantycznej, np.
Niemcy
bądź za pomocą formantów, najczęściej -
any
(-
anie
)
i -
ice/-ycy
.
Nazwy etniczne występują przede wszystkim w Polsce środkowej i południowej oraz na skrawku północno-
wschodnim.
NAZWY PATRONIMICZNE
Pierwotnie były to nazwy rodzin, tj. potomków, podwładnych jakiegoś patrona (np. w
Bulli gnieźnieńskiej
:
Goszczonowicy
,
Jurzewicy, Radlicy, Trzeblewicy
).
Tworzone za pomocą bardzo charakterystycznego formantu patronimicznego –
itj
- (-
tj
- w jęz. pol. >
c
, w jęz.
wsch. słow. >
č
), por.
dziedzic, bożyc, księżyc, Parkoszowic
.
Brukała
> jego syn:
Brukalic
> jego potomkowie:
Brukalicy
> miejscowość, w której zamieszkują >
Brukalice
Biskup
>
Biskupic > Biskupicy
(pierw. „ludzie biskupa”) >
Biskupice
Mysł
>
Mysłowic
>
Mysłowicy
>
Mysłowice
Gierałt
(< Gerhard) >
Gierałtowic
>
Gierałtowicy
>
Gierałtowice
Nazwy patronimiczne pojawiły się w pierwszej fazie stałego osadnictwa słowiańskiego (ok. XII w.) zasadniczo w
Polsce południowo-zachodniej. Najwięcej nazw tego typu pojawia się w Małopolsce i na Śląsku, a więc na
obszarach o urodzajnych glebach. Brak ich na terenach górskich, rzadkie są na Pogórzu i na obszarach silnie
zalesionych. Historycy dostrzegają związek między powstawaniem nazw patronimicznych a tą fazą osadnictwa
słowiańskiego, w której poszukiwano żyznych gleb pod uprawę.
Nazwy patronimiczne należą do
najstarszej warstwy, odpowiadającą pierwotnemu osadnictwu
słowiańskiemu
. Jednak również w okresach późniejszych tworzono nazwy tego typu, np. od imion i godności
chrześcijańskich:
Michałowicy, Biskupicy
, imion niemieckich
Gotardowice
od
Gothard
.
Również we współczesnym nazewnictwie pojawia się tendencja do powielania popularnego modelu na -
ice,
-owice
(np.
Bierutowice
, które jednak należy uznać raczej za
nazwę pamiątkową, nie patronimiczną
).
NAZWY SŁUŻEBNE
Nazwy te określają zajęcia dawnych mieszkańców osad. Powstały w wyniku bezpośredniego przeniesienia nazw
grup ludzi na nazwy miejscowe. Potwierdzają istnienie ok. 40 zawodów służebnych w średniowieczu: m.in.
-
rzemieślników
(bednarzy, siodlarzy itp.):
Bednary, Siodlary, Złotniki
,
-
służby dworskiej
(komorników, kucharzy, łagiewników):
Komorniki, Kuchary,
Łagiewniki
(wyrabiający
w łagwiach słód i piwo;
łagiew
‘beczka’),
Piekary, Psary
,
-
służby zajmującej się hodowlą
:
Skotniki
(
skot
‘bydło’),
Konarze, Świniary
,
-
służby pomagającej w polowaniach
(bobrownicy, sokolnicy):
Bobrowniki, Sokolniki
,
-
ludności trudniącej się pszczelarstwem
:
Bartniki,
-
zajmującej się połowem ryb
:
Rybaki, Rybitwy
(
rybitw
– stp. nazwa rybaka)
Nazwy zawodów tworzono za pomocą przyr. -
nik, -ar
, stąd nazwy służebne kończą się na -
ary
, -
niki, -arze.
Nazwy służebne
– podobnie jak patronimiczne – należą do
najstarszej warstwy słowiańskiego nazewnictwa
miejscowego
. Są związane z organizacją gospodarczą państwa wczesnopiastowskiego, która polegała na
odpowiednich świadczeniach na rzecz dworu wykonywanych przez grupy ludzi służebnych. W Polsce nazwy
służebne występują najczęściej w Małopolsce i na Śląsku (rzadziej w zachodniej Wielkopolsce i na Mazowszu -
tu pojawiają się w części nadwiślańskiej i nadbużańskiej; brak nazw tego typu na Pomorzu). Rozmieszczenie
nazw służebnych potwierdza ich związek genetyczny z najstarszymi ośrodkami władzy państwowej.
NAZWY RODOWE
Początkowo były to nazwy mieszkańców pewnej osady,
ich podstawą są zbiorowe nazwy osobowe
(tj.
imiona
lub
przezwiska, zawołania
) używane przez członków danego rodu (pierwotnie odnosiły się do małych wsi i
związane były z osadnictwem rodzinnym uboższej szlachty). Powstały w wyniku przeniesienia nazwy grupy na
nazwę osady.
Nazwy rodowe:
- od
przezwisk dwuczłonowych
(np.
Rzepogłowy, Czołomyje, Koziebrody, Niemyje
),
- od
przezwisk jednoczłonowych
(np.
Marki, Wronki, Bielasy, Gołoty, Długosze, Mordy
),
Stara nazwa rodowa wsi – wraz z podziałem gruntów na działy cząstkowe – zaczyna wchodzić w skład licznych
nazw podwójnych, w których druga część powiela ten sam model, lecz od innej nazwy zbiorowej (stan
charakterystyczny dla Mazowsza w XVI w.). Stąd na Mazowszu często spotyka się całe serie
nazw rodowych
podwójnych, np
:
Romany-Bobry, Romany-Janki, Romany-Misze, Romany-Powije, Romany-Wszebory.
W
Małopolsce ten typ nazw pojawił się po XVI w. Kolejna fala nazw rodowych pojawiła się w wieku XIX-XX,
zwłaszcza na Podkarpaciu i w Puszczy Kurpiowskiej jako rezultat osadnictwa chłopskiego.
Najwięcej nazw rodowych jest na Mazowszu i Podlasiu, następnie w Wielkopolsce. Na dalszych miejscach
znajdują się Małopolska i Pomorze. Najmniej nazw rodowych jest na Śląsku.
Nazwy rodowe a nazwy patronimiczne
Nazwy rodowe łączyły się z tzw. „gorszymi” podstawami antroponimicznymi.
Nazwy patronimiczne
powstawały od „lepszych” nazw osobowych (pełnych imion słowiańskich lub spieszczeń),
nazwy rodowe
tworzone od imion szlachetnych stanowią zdecydowaną mniejszość (powstawały głównie od przezwisk).
NAZWY MIEJSCOWE W
Bulli gnieźnieńskiej
(analiza nazw miejscowości poświadczonych w tekście):
:
- utworzone za pomoca przyr.
*-jь
:
Biezkorzyszcz
(< imię Biezkorzyst),
Bytom
(<Bytom),
Czesram
(<Czesram),
Łowicz
(<Łowik),
Małogoszcz
(<Małogost),
Milicz
(<Milik),
Sędomirz
(<Sędomir),
Sieradz
(<Sierad),
Spycimirz
(<Spycimir),
Śrzem
(<Śrzem),
Wojborz
(<Wojbor),
- utworzone za pomoca przyr.
-ja
:
Chomięża
(<Chomięga)
- utworzone za pomoca przyr.
-ów
(z
*-ovъ
):
Chrąstow
(<Chrąst),
Dochunow
(<Dochun),
Wilczkow
(<Wilczek),
Zwierszow
(<Wiersz),
Żarnow
(<Żarna),
- utworzone za pomoca przyr.
-owa
:
Klonowa
(<Klon; może to być również nazwa topograficzna,
ale w stpol. poświadczono nazwę osobową
Klon
),
- utworzone za pomoca przyr.
-owo
:
Chomętowo
(<Chomąto; nazwa osobowa poświadczona w
stpol.),
Dankowo
(<Danek),
Hermanowo
(<Herman),
Karchowo
(<Karch),
Kazowo
(<Kaz),
Kiebłowo
(<Kiebeł),
Sędowo
(<Sąd),
Sułostowo
(<Sułost),
- utworzone za pomoca pół. wariantu fonetycznego
-ewo
(z -
owo
):
Dobrylewo
(<Dobryl),
Pniewo
(<Pień),
Rylewo
(<Ryl),
Uniejewo
(<Uniej),
1. nazwy dzierżawcze
- utworzone za pomoca przyr.
-in
(z
*-inъ
):
Bralin
(<Bral),
- utworzone za pomoca przyr.
-ina
(z
*-ina
):
Manina
(<Mania, Mań),
- utworzone za pomoca przyr.
-ino
(z
*-ino
):
Chrostolino
(<Chrostla),
Głowocino
(<Głowota),
Łysinino
(<Łysina),
Myślęcino
(<Myślęta),
Potulino
(<Potuła),
Pyszczyno
(<Pyszcz),
Zębacino
(<Zębaty),
2. nazwy topograficzne:
- od ukształtowania terenu:
Babica
(
baba -
wzniesienie, wolną rzekę),
Bachorza
(bagno, błoto,
nizina),
Chołm
(wzniesienie, wzgórze),
Dolsko, Gębica
(usta, paszcza, jama),
Gnieździen
(gniazdo,
zgniły),
Gorzyce, Kalisz
(
kał -
błoto),
Lęda
(ziemia nieuprawna),
Łęczyca
(łąka, obniżenie terenu),
Nakieł
(miejsce przy rzece),
Ostrow
(wyspa),
Parzno
(
para, oparzelisko
- nie zamarza zima),
Rajsko
(raja - błoto),
Ruda, Skrzyn
(otok, otwór),
Urzut
(złom, obwał, grobla),
- od roślinności:
Cirno
(cierń),
Dębnica, Dębsko, Grochowiszcza, Ilmie
(
ilem
- wiąż),
Kobierzyczsko
(
kobierz -
łopian),
Leszcznica
(leszczyna),
Łekna
(być może czes.
łekno
- lilia
wodna),
- od zwierząt:
Czaple, Przykuna, Tur, Turkowiszcze
(tur).
3. kulturowe:
-
Opole
(jednostka organizacji terytor. ludzi),
Rozprza
(spór, sprawa sądowa),
Sielc
(mała osada),
Smolsko
(smoła),
Solc
(sol, sól),
Żniejn
(żąć),
Konieczno
(graniczne miejsce),
4. relacyjne
:
- Śrzeniawa
(rzeka),
Podgórze, Zagórze,
5. patronimiczne
:
-
Goszczonowicy, Jurzewicy, Radlicy, Trzeblewicy, Biskupicy
(< Biskup),
Bralicy
(< Bral),
Domaniewicy
(<Doman),
Janowicy
(< Jan),
Jarocicy
(< Jarota),
Kluczycy
(< Kluk),
Krolewicy
(<
Krol),
Łochowicy
(, Łoch),
Malonowicy
(< Malon/Małoń),
Miłostowicy
(< Miłost),
Sędziejewicy
(<
Sędziej),
Sieprawicy
(< Siepraw),
Skarbinowicy
(< Skarbinowa),
Sowicy
(< Sowa),
Turkowicy
(<
Turek),
Wzorowicy
(< Wzor),
6. etniczne:
-
Białowieżycy
(< Białowieża),
Poddębicy, Zagorzycy
,
7. służebne:
-
Konarze, Rudnicy
(rudnik, ruda),
Żyrdnicy
(żyrdź)
ZADANIE
:
1. Proszę przeczytać artykuł M. Malec,
Nazwy osobowe – ich rodzaje, pochodzenie i funkcje
/w:/
Nazwy
własne w jęyzku, kuturze i komunikacji
, red. R. Mrózek, s. 47-63 (katalog ruchomy biblioteki IJP).
2. Proszę dokonać analizy semantycznej i formalnej nazwy miejscowości, z której Państwo pochodzą
(ewentualnie dowolnej nazwy miejscowej).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]