10 Prystupa, politologia&pokrewne
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
//-->INSTYTUCJE I DZIAŁANIA POLITYCZNEYana PrystupaKultura polityczna Ukrainy w procesie przemian1. Definicja i struktura pojęcia„kultura polityczna”Pojęcie kultury definiowane jest na ogółjako orientacje, wartości, normy i cele po-dzielane przez ludzi i wytworzone w dłu-gotrwałych procesach interakcji1. Pojęciekultura polityczna zostało wprowadzonedo nauk politologicznych dopiero w latach50. XX w. Impulsem do rozpoczęcia badańnad kulturą polityczną był upadek RepublikiWeimarskiej oraz zwycięstwo narodowegosocjalizmu i Hitlera w Niemczech, a takżepowstanie nowych państw w Azji i Afry-ce w wyniku procesów dekolonizacyjnych.Zainteresowanie naukowe wzbudzały przy-czyny odrzucenia w tych krajach zachod-nich wzorców politycznych oraz trudnościw kształtowaniu stabilnych systemów poli-tycznych. W ten sposób na początku lat 50.zrodziła się koncepcja „kultury politycz-nej”, a w 1956 r. jej definicja zaproponowa-na przez prof. G. Almonda. Zdefiniował onkulturę polityczną jako „całokształt indywi-dualnych postaw i orientacji uczestnikówdanego systemu politycznego”2. Badacz wy-odrębnił trzy typy orientacji: 1) kognitywne(wiedza o systemie politycznym, role poli-tyczne w nim pełnione oraz wejścia (input)i wyjścia (output) z systemu); 2) afektywne(odczucia i emocje względem systemu po-litycznego), 3) racjonalne (ocena podmio-tów politycznych)3. Można zatem przyjąć,że kultura polityczna to system subiektyw-nych postaw(attitudes)i orientacji wzglę-dem sfery politycznej (politics). Wielkimosiągnięciem Almonda i Verby było opraco-wanie modeli kultur politycznych, w ramachktórych wyróżnić należy trzy „czyste” typykultury politycznej (parafialna, poddańcza,partycypacyjna) oraz jeden typ mieszany,łączący w sobie wszystkie trzy typy „czyste”– kultury obywatelskiej. W koncepcji kultu-ry obywatelskiej autorzy kładą nacisk jednaknie na zwykły akt uczestnictwa w życiu po-litycznym, lecz rozbudowują partycypacjęo kategorię motywacji oraz wysokiej su-biektywnej kompetencji. W teorii Almondai Verby pojęciecompetenceporównywanejest do kategorii zdolności obywatelskiej,czyli jak ludzie oceniają własną zdolność dowywierania wpływu na politykę oraz zdol-ność dokonywania realnych zmian w społe-czeństwie.Inny przedstawiciel szkoły behawioral-nej, W. Rosenbaum, zaproponował schematorientacji względem systemu politycznego:orientacje względem instytucji państwo-wych, stosunek do „obcych” w systemie po-litycznym, stosunek do własnej partycypacjipolitycznej.Elementami kultury są wytwory ma-terialne, wzorce postępowania, hierarchiawartości oraz instytucje społeczne. Podsta-WROCŁAWSKIE STUDIA POLITOLOGICZNE10/2009Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009© for this edition by CNS156Tabela 1. Orientacje względem systemu politycznegoOrientacjaPolityczna identyfikacjaZaufanieINSTYTUCJE I DZIAŁANIA POLITYCZNEStosunek do reżimu politycznegoOperacjonalizacja pojęćNarodowość; polityczne wspólnoty i grupyGotowość współpracy z różnymi grupami; członkostwo w grupie;zaufanie do grupy itd.Wiara w legitymację reżimu; ocena instytucji oraz symboli pań-stwowych; zaangażowanie na rzecz poparcia lub sprzeciwu wobecreżimu politycznegoProces decyzyjny; koncepcja praw i obowiązków władzy i obywa-teli; stosunek do opozycji, współdziałanie władzy i opozycji w ra-mach systemuWiara w możliwość zmian politycznych; wysoka partycypacjaw życiu politycznym i przekonanie, że władza jest odpowiedzialnaza własne czynyZainteresowanie polityką, wiedza o systemie politycznym; często-tliwość udziału w wyborach oraz innych formach partycypacjiSatysfakcja z funkcjonowania reżimu polityznego„Reguły gry”Partycypacja w życiu politycznymKompetentnośćOrientacje „input-output”Źródło:Polityczna kultura: teoria, problemy, perspektywy,Kijów 2004.wowymi składnikami kultury politycznejsą symbole polityczne, wzorce działaniapolitycznego oparte na określonym katalo-gu wartości politycznych oraz postawy po-lityczne. Korzystając z myśli M. Foucaulta,można zasugerować, że kultura politycznajest obecna w każdym fenomenie naszegożycia, wywierając pośredni bądź bezpośred-ni wpływ na działania, idee oraz nadziejespołeczeństwa i elit.Przedstawiciele szkoły behawioralnejprzyjmowali, że preferencje i wartościkształtujące kulturę polityczną to katego-rie trwałe i stabilne, a kultura politycznajest uformowanym historycznie, dość trwa-łym środowiskiem systemu politycznego4.Jak zaznacza L. Diamond, teoriom kulturypolitycznej właściwy jest kauzalny determi-nizm, albowiem kultura polityczna deter-minuje struktury polityczne i zachowaniepolityczne, a elementy tej kultury są trwałei odporne na zmiany5. Przykładem takiegodeterminizmu jest podejście L. Pye’a, któryzakłada, że kultura polityczna jest niezmier-nie stabilna i odporna na zmiany, albowiemzakorzeniona jest w historiach narodowychoraz w osobowościach ludzi, które są kształ-towane w okresie wczesnej socjalizacji.L. Pye ponadto akcentuje, że kultura poli-tyczna jest decydującym czynnikiem roz-woju systemu politycznego. L. Diamond,odwołując się do badań Almonda, stwierdza,że determinizm w interpretacji wpływu kul-tury na demokrację jest błędem metodolo-gicznym. Związki przyczynowe są obustron-ne, albowiem zarówno wartości i postawymają wpływ na strukturę i efektywność sys-temu, jak i struktura ma wpływ na postawy,aczkolwiek te kategorie nie warunkują sięnawzajem. Almond zatem wnioskuje, że ko-gnitywny, emocjonalny i racjonalny wymiarkultury politycznej stanowi substrat relatyw-nie plastyczny, podlegający zmianom w za-leżności od osiągnięć reżimu, doświadczeńhistorycznych oraz politycznej socjalizacji6.Kultura polityczna nie zawsze podda-je się jednak badaniom kwantytatywnym,które ponadto nie zawsze odzwierciedla-ją rzeczywiste tendencje i procesy zacho-dzące w społeczeństwie. Sięga się wówczasWrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009© for this edition by CNS157do analizy jakościowej. Podejście to traktujekulturę polityczną jako sferę działania sym-bolicznego. Największą przydatność tegopodejścia obserwuje się zaś w badaniachnad społeczeństwami totalitarnymi czy teżposttotalitarnymi. Badaniom poddawanajest symbolika polityczna zawarta w obcho-dach świąt państwowych, obyczajowościludowej, przywiązaniu do określonych wy-darzeń historycznych, a także postaci i bo-haterów z historii. Dobitnym przykłademantropologicznego podejścia do analizy kul-tury politycznej jest praca J. KubikaThe poli-tics of symbols against the symbols of power7.Jak zaznacza W. Baluk, czynniki kul-turowy i etniczny odgrywają istotną rolęw procesach transformacji demokratycz-nych na obszarze większości państw ZSRR8.Zdaniem T. Kuzio, zachodni badacze czę-sto nie dostrzegali ogromnego znaczeniaczynnika procesów narodotwórczych orazrozwoju kultury obywatelskiej w procesachtransformacyjnych9. T. Karl i F. Schmit-ter są zdania, że powstanie identyfikacjii jedności narodowej stanowi przesłankędo zainicjowania przemian politycznychi gospodarczych10oraz stanowi ważny czyn-nik na drodze ku demokracji skonsolidowa-nej11. Jak zaznacza amerykańska badaczkaC. Wanner, zinstytucjonalizowana kulturanarodowa jest znaczącym elementem oso-bowości społecznej, dzięki której jednostkazostaje powiązana z państwem. A zatem pań-stwo jest zainteresowane pełnym ukształ-towaniem zinstytucjonalizowanej kulturypolitycznej w społeczeństwie, by połączyćposzczególne jednostki w naród12.2. Historyczneuwarunkowania rozwojukultury politycznej na UkrainieAnaliza kształtowania się i rozwoju kulturypolitycznej Ukrainy nie jest możliwa bezsięgnięcia do historycznych uwarunkowańpowstania państwa ukraińskiego. Należało-by wyodrębnić dwie grupy czynników, któ-re zadecydowały o niepodległości Ukrainy:zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynnikówwewnętrznych należałoby zaliczyć totalnykryzys radzieckiego systemu politycznegoi gospodarczego. Ważną rolę w procesie zdo-bywania niepodległości odegrała ukraińskaelita polityczna, albowiem nomenklaturapartyjna dążyła do uniezależnienia się odcentrum. W latach 70. XX w. zaczął się pro-ces aktywizacji sił narodowo-demokratycz-nych, który w latach 80. nabierał cech ruchupaństwowotwórczego. Kolejnym istotnymczynnikiem jest poparcie społeczeństwa dlaidei niepodległości, które wynikało z nadzieina poprawę warunków życia po oderwaniusię od upadającego systemu komunistyczne-go. Należy jednak pamiętać, że świadomośćnarodowa Ukraińców na początku lat 90.XX w. była znikoma. Niepodległość nie byławynikiem świadomej i długotrwałej walki.Powstała na skutek zbiegu historycznychprocesów i okoliczności, przede wszystkimupadku układu komunistycznego. Podsta-wowym czynnikiem zewnętrznym jest więcglobalny kryzys komunizmu i porażkaZSRR w zimnej wojnie. Należy również od-notować, że na Ukrainie miała miejsce pro-sta reprodukcja elit, co oznacza, że osoby,które zajmowały pozycje władcze uprzedniozajmują je nadal i/lub zajmujące obecniestanowiska zajmowały je także przed upad-kiem systemu. Niezależnie jednak od tego,że opozycja demokratyczna na Ukrainie ist-niała i odegrała niebagatelną rolę w przemia-nach ustrojowych, to jednak nie była maso-wym ruchem społecznym lub narodowym inie cieszyła się powszechnym poparciem, jaknp. w Polsce. Już na początku transformacjiukraińska elita zetknęła się z koniecznościąokreślenia racji stanu oraz własnych inte-resów narodowych. Ale nieprzygotowanieelit, nieumiejętność ukształtowania nowegokatalogu wartości, które stworzyłyby pod-INSTYTUCJE I DZIAŁANIA POLITYCZNEWrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009© for this edition by CNS158waliny modernizacji społeczeństwa post-totalitarnego oraz skomplikowana sytuacjageostrategiczna tuż po rozpadzie ZSRR sta-nowią główne przyczyny powierzchownegoi dyletanckiego traktowania kwestii kształ-towania narodu ukraińskiego na początkulat 90. Podsumowując, niepodległe państwoukraińskie powstało jako wynik kompromi-su między słabym politycznie ruchem na-rodowo-demokratycznym i nomenklaturąradziecką. Kompromis ten świadczy o sta-nie masowej świadomości politycznej, któranie była na tyle silna, by stać się podstawąprocesów demokratyzacyjnych na Ukrai-nie. Kultura polityczna na Ukrainie kształ-towała się pod wpływem dwóch podsta-wowych czynników: indywidualistycznychcech mentalności ukraińskiej oraz wielowie-kowej bezpaństwowości13.Jak zauważa ukraiński politolog R. Szpor-luk, niepodległa Ukraina, ukształtowanaw 1991 r., jawiła się jako terytorialna jed-nostka,de factosukcesor Ukraińskiej SRR,nie zaś jako państwo etniczne. Podstawąkultury politycznej nowego państwa stała siękategoria obywatelstwa, a nie przynależno-ści etnicznej14. Nomenklatura postradziec-ka stwierdziła, że źródłem władzy w nowympaństwie jest „naród Ukrainy”, modyfikującw ten sposób koncepcję „narodu radzieckie-go”, czyli zlepek różnych grup etnicznych,reprezentujących różne kultury oraz obszaryjęzykowe. Potwierdza to występowanie fe-nomenu tzw. denacjonalizacji elit politycz-nych na Ukrainie oraz sterowanego przezmetropolię pogłębiania ogromnej przepaścimiędzy elitą a społeczeństwem. M. Riabczukz kolei zaznacza, że Ukraina, jak każda ko-lonia, ucierpiała od narzuconego jej przezkolonizatora syndromu negatywnegoself-imagelub kompleksu niższości wobec swoichkolonizatorów15. „Skolonizowana grupa et-niczna, zmuszona przez swego kolonizatora,przejmuje oraz przyswaja obcy system stereo-typów, który nie jest jedynie obcy, lecz wyraź-nie wrogi i poniżający. Przyjmując obcy sys-tem wartości, skolonizowane społeczeństwowchodzi w coraz ostrzejszy konflikt ze sobą– aborygen coraz bardziej nienawidzi siebiesamego”16. Istotną konsekwencją epoki tota-litarnej jest przetrwanie tzw. powierzchownejsymbolicznej tożsamości, czyli kompleksusymboli legitymizujących i integrujących sys-tem radziecki17. W świadomości społecznejkultywowane było pojęcie „ofiary historii”czy też złowrogich oraz obcych sił, co z koleizapewniło wysoką funkcjonalność katego-rii „wroga”, „obcego” oraz podziału na „my”i „oni”. Im gorsze jest dzisiaj życie, tym potęż-niejszy jest bohaterski mit wielkiej przeszło-ści oraz symbolicznych osiągnięć państwa18.Wiąże się z tym jednak interesujący z punktuwidzenia kulturologii paradoks, albowiemtaki typ „negatywnej tożsamości” staje sięjednocześnie źródłem negatywnych symbolii mitów uciemiężonego narodu. W warun-kach występowania głębokich podziałówkulturowych oraz rozszczepienia społeczeń-stwa według osi orientacji geopolitycznych,istotnego znaczenia nabiera kwestia wzajem-nego zwalczania się „kolonialnego” i „anty-kolonialnego” dyskursu. Niektórzy autorzysą zdania, że na Ukrainie występuje „cichastagnacja dyskursu post-totalitarnego”19.Z jednej strony wydarzenia z okresu piere-strojki i początku lat 90. przerwały ciągłośćprocesów i praktyk społeczno-politycznychcharakterystycznych dla doby socjalizmu.Z drugiej zaś cały bagaż doświadczeń spo-łecznych i politycznych z okresu niepodle-głości opiera się na wzorcach i schematachposttotalitarnych. Totalitarna przeszłość,utraciwszy swoją legitymację w świetle for-malnym, rzutuje zatem na procesy politycznew sposób zawoalowany. Mamy więc do czy-nienia z niekończącym się procesem mimi-kry kulturowej, polegającej na dostosowaniusię archetypów totalitarnych do nowych wa-runków społeczno-politycznych. Istotną rolęw procesie zakorzeniania się wzorców totali-tarnych odgrywa brak refleksji nad przeszło-ścią totalitarną zarówno na poziomie elit, jakINSTYTUCJE I DZIAŁANIA POLITYCZNEWrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009© for this edition by CNS159i społeczeństwasensu largo.M. Riabczuk ak-centuje konieczność wypracowania jakościo-wo nowego podejścia kulturologicznego, któ-re pozwoli na stworzenie nowej tożsamościwspólnoty narodowej. Riabczuk proponujezatem podejście postkolonialne jako wypra-cowanie dialogu między kulturą kolonialnąi antykolonialną. Dialog ten nie prowadzido powstania eklektycznej mieszaniny tychobu kultur czy też kategorycznego wyborujednej z nich. Istotą jego jest stworzenie nowejidentyfikacji na podstawie krytycznego prze-myślenia obu tych podejść kulturowych20.Zdaniem innego autora, M. Mychalczenki,społeczna świadomość narodu ukraińskiegojest nazbyt „chaotyczna, złożona oraz nie-ustrukturyzowana; jest mieszanką różnychidei, mitów, złudzeń i stereotypów”21. Prze-bywanie Ukrainy w składzie imperialnychstruktur politycznych, fiasko prób utwo-rzenia państwa ukraińskiego, okrucieństwaepoki stalinizmu oraz wiele innych wyzwańhistorycznych pozostawiły ogromny śladna kulturze politycznej Ukraińców.korzenienia kultu siły w kulturze Ukraińcówmogą być badania socjologiczne przeprowa-dzone w 2003 r., mające na celu określenie,kogo Ukraińcy uznają za bohaterów wszechczasów. Z badań tych (tab. 2) wynika,że większość wyodrębnionych postaci sta-nowi personifikację kultu siły w różnych od-mianach: fizycznej (sportowcy), wojskowej(Bogdan Chmielnicki) czy też etatystycznej– w postaci wszystkich trzech prezydentówUkrainy w XX w.Tabela 2. Wyniki badań socjologicznych,„Kto jest bohaterem wszech czasów?”Imię, nazwiskoTaras SzewczenkoBogdan ChmielnickiBracia KliczkoLesia UkrainkaMychajlo HruszewskiIwan MazepaAndrij SzewczenkoIwan FrankoLeonid Kuczma%58,326,522,317,813,812,09,89,08,34,5INSTYTUCJE I DZIAŁANIA POLITYCZNE3. Cechy ukraińskiejkultury politycznejUkraiński politolog W. Lisowyj wyróżniacztery negatywne konsekwencje kolonizacji:1) moralny, prawny i polityczny nihilizm;2) brak świadomości obywatelskiej, co two-rzy typ człowieka zależnego i bezwładnego;3) etatyzm; 4) nihilizm narodowy22. W spo-łeczeństwie ukraińskim dominuje nieufnośćwobec prawa tudzież negacja autorytetóww sferze moralnej, religijnej bądź politycz-nej. Wynika to, zdaniem autora, z absoluty-zacji dyktatury oraz kultu siły. „Wola klasy(innymi słowy, wola dyktatora lub biura po-litycznego) jako źródło moralności, prawai polityki jest zarazem podstawowym ide-ologicznym źródłem nihilizmu w komuni-zmie”. Dobitnym przykładem trwałego za-Leonid KrawczukŹródło: O. Zabużko,Notre Dame d’Ukraine: Ukrainkaw konflikti mifologij,Kyiv 2007, s. 31.Jak zauważa O. Zabużko, kult siły w spo-łeczeństwie postindustrialnym jest oznakąnie tylko politycznej infantylności młodegonarodu, lecz nade wszystko zdradza naro-dową słabość, kolektywne poczucie bezsil-ności oraz zagrożenia dla istnienia narodui państwa23. Autorka wnioskuje, że kult siłyi gloryfikacja bohaterów kojarzących sięz siłą (często również fizyczną) według teoriiC. Junga odzwierciedla poziom „kolektyw-nej nieświadomości”, tworząc obraz „ideal-nego siebie”. Jest to zarazem przejaw narodo-wej bezsilności, która jest projekcją ukryteji gromadzonej przez wiele lat kolonialnejagresji24.Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009© for this edition by CNS
[ Pobierz całość w formacie PDF ]